ArmenianHandmade.com

Զանգվածային մշակույթի նախադրյալներիը ձևավորվել են մարդկության առաջացման պահին, կամ առնվազն ՝քրիստոնեական քաղաքակրթության արշալույսին, երբ լայն լսարանի համար կազմվում էին Սուրբ Գրքերի հեշտացած տարբերակներ:

Զանգվածային մշակույթի զարգացման գործում կարևոր դեր են ախաղացել 17- 18-րդ դդ. Եվրովական գրականության մեջ ձևավորված արկածային դեդեկտիվ վեպերը, որոնք մեծ տպաքանակով տպագրվում էին ընթերցողների լայն շրջանակների համար: 

Զանգվածային մշակույթի զարգացման վրա մեծ ազդեցություն ունեցավ 1870 թ. Մեծ Բրիտանիայում ընդունված օրենքը համընդհանուր, պարտադիր կրթության մասին: 

Այս ամենը միայն զանգվածային մշակույթի նախապատմություունն է: Իսկական զանգվածային մշակույթը կապվում է ժամանակակից ամերիկյան քաղաքակրթության հետ:

Այս առիթով ամերիկյան հայտնի քաղաքագետ Զբիգնև Բժեզինսկին գրում է. «Եթե Հռոմը աշխարհին տվեց իրավունք, Անգլիան՝ պառլամենտականգործունեության ,Ֆրանսիան՝ մշակույթ, հանրապետական նացիոնալիզմ ,ապա ժամանակակից ԱՄՆ-ը՝ գիտատեխնիկական հեղափոխություն և զանգվածային մշակույթ»: 

Ժամանակակից հասարակության մեջ հատուկ նշանակություն են ձեռք բերել «զանգվածային» (մասսայական) և «Էլիտար» մշակույթները, որոնց նկատմամբ մշակութաբանության մեջ ձևավորվել է առանձնահատուկ վերաբերմունք: 

Մինչև 20- րդ դարի սկիզբը գոյություն ունեին բավական հստակ բաժանված էլիտար և ժողովրդական արվեստներ: Առաջինը տարածված էր քաղաքում, որտեղ կրթության ու դաստիարակության մակարդակը բարձր էր: Երկրորդը հաճախ ստեղծվում էր կրթություն չունեցող մարդկանց կողմից, սակայն իր մեջ կրում էր սերունդե-սերունդ անցած ազգային ավանդույթները: 20-րդ դարում, երբ, գյուղացիները և մանր բուրժազիան վերաբնակվեցին քաղաքներում, հանգեցրեց նրան, որ մարդիկ, որոնք կտրվեցին բռնությունից և կրում էին ժողովրդական մշակույթի ավանդություններն ու արժեքները, պահանջում էր ավելի մեծ կրթություն, ժամանակ,նյութական հնարավորություներ: 

Դրա հետևանքով 20-րդ դարի սկզբին զգալիորեն իջավ արվեստի որակի նկակատմամբ պահանջկոտությունը : Բարձր մշակույթն ու արվեստը դառնում են առավել քիչ հասկանալի: Նոր քաղաքային զանգվածին պետք էր ավելի մատչելի մշակույթ: « Զանգվածային մշակույթը» ձևավորվեց մասսայական արդատրության ու սպառման հասարակության հետ միաժամանակ: Ռադիոն հեռոուստատեսությունը, կապի ժամանակակից միջոցները, իսկ հետագայում տեսա և համակարգչայինն տեխնիկան նպաստեցին նրա արագ տարածմանը: Մինչ 2-րդ համաշխարհային պատերազմը և հետպատերազմյան առաջին տարիներին «զանգվածային մշակույթը» գերազանցապես ամերիկյան հիմնահարց էր, իսկ այժմ նրա նկատմամբ հետաքրքրությունը մեծացել է նաև մյուս երկրներում:

«Մասսայական մշակույթ » տերմինը հանդես է եկել 1944թ, երբ լույս տեսավ ամերիկյան սոցիոլոգ Դ. Մակդոնալդի « Զանգվածային մշակույթի տեսությունը» հոդվածը: Իսկ ավելի վաղ (1939) լուռ տեսած Տ. Էլիոտի «Քրիստոնեական հասարակության գաղափարները» գրքում ներկայացված «զանգվածային հասարակության մշակույթ» տերմինը այսօր էլ օգտագործվում է : 

«զանգվծային մշակույթի» տեսության հեղինակները նրա հիմքը և գործունեության ոլորտը համարում են մասսայական հասարակությունը:

Մշակութաբանների մի մասը զանգվածային մշակույթի հանդես գալը կապում են արդյունաբերության զարգացման և մեր կյանքի ողջ դրվածքի քաղաքայնացման, ինչպես նաև քաղաքական կյանքի դեմոկրատացման ու լուսավորականության տարածման հետ: Որոշ մշակութաբաններ « զանգվածային մշակույթ»ասելով հասկանում են այն մշակույթը , որը սպառվում է լայն զանվածների կողմից , ոմանք ՝էլ նրա գոյությունը կապում են ժամանակակից քաղաքականության հետ, այն ընդունում են որպես մարդկային մշակույթի զարգացման հերթական փուլ: 

Մեր դարի 80-ական թվականներից « զանգվածային մշակույթի » կողքին օգտագործվում է «Ժողովրդային մշակույթ» հասկացությունը: Բ. Ռոզենբերգը պաշտպանում է այն կարծիքը, որ « Ժամանակակից տեխնոլոգիան զանգվածային մշակույթի գոյության անհրաժեշտ և բավարար պատճառ.ոչ ազգային բնույթը, ոչ տնտեսական կառուցվածքը, ոչ քաղաքական համակարգը որոշիչ նշանակություն չունեն»: Գիտատեխնիկական նվաճուների օգնությամբ արագորեն տարածվում են մշակույթի նորույթներն ու ստեղծագործությունները: Զանգվածային հաղորդակցման ժամանակակից միջոցների շնորհիվ մարդկանց հասանելի են դարձել բարձր գեղարվեստական արժեք ունեցող արվեստի բազմաթիվ ստեղծագործությունները: 

Մյուս հանգամանքը, որով բացատրում ենն «զանգվածային մշակույթի» անհրաժեշտությունը ազատ ժամանակը լրացնելու հարցն է: Արդի քաղաքակրթությունը հանգեցրել է ազատ ժամանակի անսահման մեծացմանը, «որը պետք է սպանել, որպեսզի նա չսպանի մարդուն»:Ահա այդ անսահման ազատ ժամանակը լրացնելու համար էմ որ ստեղժվել է «զանգվածային մշակույթը»:

Մասսայական մշակույթի մեջ մտցվում է այն ամենը, ինչ տարածվում է մասսայական հաղորդակցման միջոցների օգնությամբ: Այս տեսակետը ֆրանսիացի մշակութաբան Ժ. Ֆրիդմանը ձևակերպում է այսպես .«զանգվածային մշակույթ ասելով հասկանում ենք մշակույթային արժեքնեի ամբողջությունը, որը դրվում է լայնն հասրակության տրմադրության տակ զանգվածային հաղորդկցման միջոցների շնորհիվ»: Այս վերջիններիս շնորհիվ յուրաքանչյուր մարդ ունի ողջ մշակութային նվաճումներից օգտվելու հավասար հնարավորություն: 

«Զանգվածային մշակույթի» Զանգվածային ստեղժագործություններում ժողովուրդը ստանում է հենց այն, ինչն իրեն անհրաժեշտ է: Գեղագիտական կողմը` պարտադիր չէ :

Ըստ մշակութային արժեքների ստեղծման ու սպառման առանձնահատկությունների, գոյություն ունի մշակույթի սոցիալական երկու տիպ՝ զանգվածային և էլիտար:

Զանգվածային մշակույթը մշակութային արդյունքների այն տեսակն է, որը ստեղծվում է անընդհատ և մեծ չափով: 

Դա լայն լսարան ունեցող առօրյա կյանքի մշակույթն է: 

Փոփ-արտ ժամանակակից տերմինով անվանված երևույթը` թերևս միշտ էլ եղել է: Սակայն միշտ էլ ժամանակի ընթացքում այն ֆիլտրվել է, մաքրվել: Մնում է ուժեղը, հարազատը, ավելի ազգայինն ու հոգևորը և թերևս դրանից էլ առաջանում է Էլիտ-արտը:

Մեր կայքը կանդրադառնա այս ճյուղերից յուրաքանչյուրին, որտեղ որ հայ մարդու ձեռքերն են աշխատում, սակայն նախապատվությունն իհարկե կտրվի հայկական ազգային, ավանդական, ժողովրդական արվեստներին, արհեստենրին ու ավանդույթին:

Վիպասան, դրամատուրգ, նկարիչ Աղասի Այվազյանի այրին բաց նամակով դիմել է նախագահ Սերժ Սարգսյանին, որտեղ մասնավորապես ասված է.

<<Ներեցեք, բայց իրավիճակը ստիպում է այս կերպ դիմել Ձեզ՝ 2 կարեւոր հարցի առիթով.

Իհարկե, ես գիտեմ, որ տարածքի տրամադրումը ոչ թե Մշակույթի նախարարության, այլ Քաղաքաշինության նախարարության եւ Պետգույքի կառավարման վարչության իրավասության ներքո է, սակայն Աղասի Այվազյանի տուն-գրադարան-թանգարանի ստեղծման մասին իմ՝ Ձեզ ուղղված խնդրանքի պատասխանը ես նորից ստացա Մշակույթի նախարարությունից։

Մի՞թե նրա ստեղծագործական ժառանգությունը՝ արխիվ, նկարներ, գրադարան, այդպես էլ կմնա անհայտության մեջ ինձնից հետո։

Հասկանալի է, Ցեղասպանության 100-ամյակը կմթագնի գրողի 90-ամյա հոբելյանը։ Բայց համազգային արդարադատության պահանջի հետ պետք է արդարություն հաստատել նաեւ սեփական տանը։ Պետք է Աղասի Այվազյանին վերադարձնել «Երազ իմ երկիր» երգի հեղինակային իրավունքը, քանզի Ռոբերտ Ամիրխանյանը միայն երգի երաժշտության հեղինակն է։

Ահա՝ մեր ժամանակակից մշակույթի 2 կարեւոր խնդիրները, ինչի լուծման համար ես դիմում եմ Ձեր բարձրագույն միջամտությանը՝ ցավոք բաց տեքստով>>։

Աղասի Այվազյանի արվեստանոցի տարածքի խնդիրը տարիների պատմություն ունի. Դեռևս արվեստագետի կենդանության օրոք հարցը բարձրացվել էր Երևանի քաղաքապետարանում: Քաղաքային իշխանությունը, մեր տեղեկություններով անգամ հարցին դրական լուծում տալու պատրաստակամություն է հայտնել, սակայն հետագայում ինչ-ինչ պատճառներով տարածքն այդպես էլ չի տրամադրվել: Աղասի Այվազյանը դեռ կենդանության օրոք արվեստանոցի էր վերածել Արաբկիր վարչական շրջանում գտնվող սեփական բնակարանը: Իբրև լրագրող՝ մի քանի ագամ առիթ եմ ունեցել Աղասի Այվազյանի արվեստանոցի վերածված բնակարանում հարցազրույց վարել նրա հետ. բնակարանում քայլելու տեղ պարզապես չկար, հյուրասենյակը լեփ-լեցուն էր նկարներով, ձեռագրերով, գրքերով ու քանդակներով: Աղասի Այվազյանը՝ իբրև արվեստագետ և մարդ, այս հարցում բացառիկ համեստ էր, և այս խնդիրը բարձրաձայնել չէր սիրում: Մի անգամ, երբ իբրև Երևանի քաղաքապետարանի <<Մայրաքաղաք>> ծրագրի լրագրող հերթական անգամ հարցազրույցի էի գնացել Աղասի Այվազյանի մոտ, նրա տիկինը հրաժեշտի ժամանակ ակնարկեց տարածքի հատկացման մասին: Աղասի Այվազյանը բարկացավ. <<Հարցը առկա է, դիմել ենք քաղաքապետարան, իրենց որոշելիքն է՝ կհատկացնեն, թե ոչ: Հիմա ի՞նչ ժամանակն է այդ մասին խոսելու>>: Իբրև լրագրող՝ չկարողացա զարմանքս թաքցնել. <<Փաստորեն քաղաքապետարանը Ձեր հարցին դրական լուծում չի տվե,լ ու Դուք այսքան գովեստո՞վ եք խոսքում քաղաքապետարանի ծրագրերի մասին>>:

Երևանի քաղաքապետն այն ժամանակ Երվանդ Զախարյանն էր, և դա այն ընթացքն էր, երբ Երևանում մեծ թափով կառուցապատման աշխատանքներ էին ընթանում, կառուցվող Հյուսիսային պողոտան ավարտական փուլում էր, կառուցվում էր Սարալանջի արագընթաց մայրուղին: Աղասի Այվազյանը Երևանի կառուցապատման ու զարգացման մեծ սիրահար էր, բոլոր ծրագրերի մասին խոսում էր բացառիկ ոգևորությամբ, բնակարանի պատուհանից ցույց էր տալիս շինհրապարակները և ասում, որ Երևանի կառուցումը այընտրանք չունի. <<Հայի կառուցածը չի կարող վատը լինել: Հայ վարպետի ձեռքով ստեղծված շենքը չի կարող ազգային չլինել: Մենք կառուցել ենք Բաքուն, կառուցել ենք Թբիլիսին, բայց մենք մերը չունեինք, որովհետև Երևանը նոր-նոր է դառնում մեծ քաղաք, մինչ այդ մեծ գյուղ էր: Մենք Երևանի շնորհիվ ունեցանք քաղաքային մշակույթ: Քաղաք չունեինք, որովհետև պետություն չունեինք, ամենամեծ մշակույթը պետություն ունենալն է>>,- ասում էր նա:

Վարպետն արդեն վատառողջ էր, հիշում եմ՝ նաև նրա պատասխանը, երբ հարցրի որպիսությունը. <<Դեղերն արդեն ինձ չեն օգնում, միակ բանը, որ օգնում է ինձ, շինարարության աղմուկն է>>: Հիշում եմ նաև, որ նեղված էր, որ Երևանի պատվավոր քաղաքացու կոչումը իրեն դեռ չէր շնորհվել: Հենց այդ տարի՝ 2007 թվականին՝ մահվանվից երկու ամիս առաջ, Աղասի Այվազյանին շնորհվեց Երևանի պատվավոր քաղաքացի կոչումը. նրան մի կերպ, օգնելով բարձրացրին բեմ՝ հուշամեդալն ստանալու, հուզմունքը չէր կարողանում զսպել. <<Ամեն տեսակ կոչում ու մեդալ ունեմ, ինչ ասես՝ ստացել եմ, բայս սա իմ ստացած ամենամեծ կոչումն է>>,- բեմից ասաց նա:

Փաստորեն, Երևանի ամենաիսկական քաղաքացին այսօր անկյուն չունի Երևանում՝ ցուցադրելու իր արվեստը: Սա իսկապես ամոթ է, հատկապես որ Երևանում վաղուց արդեն սեփական արվեստանոցներ ու տարածքներ ունեն Այվազյանի ստվերի հետ անգամ չհամեմատվող մերօրյա աստղերն ու աստղուհիները: Նրանք ոչ միայն տարածքներ ունեն, այլև կառավարության որոշմամբ՝ տասնյակ միլիոնների հասնող պետական դոտացիա են ստանում՝ հրապարակներում մեկ ժամ երգելու, դպրոց- ստուդիա բացելու և տարատեսակ այլ բաների համար: Աղասի Այվազյանն, իհարկե, Աղասի Այվազյան է նաև առանց թանգարանի կամ արվեստանոցի, բայց տուն-թանգարան ստեղծելը անհրաժեշտ է նախ Երևանին, որովհետև դա կլինի բացառիկ վայր՝ իսկական երևանյան երանգներով:

Կարինե Սարիբեկյան

hayeli.am/article/609413/

Ռուբեն Նալբանդյանն ավելի քան 25 տարի է ինչ զբաղվում է քանդակագործությամբ:

Քանդադակործությամբ նա ստեղծեց Օշականի հայտնի խաչտառերը, նրան վստահեցին բուլղարական այբուբենը քանդակելու գործը, Օրբելի Եղբայրների արձանը և բազում այլ աշխատանքներ, սակայն վարպետ Ռուբենը քանդակագործության մեջ ավելի շատ տեղ է տալիս խաչքարերի պատրաստմանը` որպես ազգային և հոգևոր մնայուն արժեքներ:

Խաչքար պատրաստելը` հասարակ քանդակագործություն չէ: Ըստ վարպետի խոսքերի` դրա համար զգուշավորություն, գործի նկատմամբ սեր, պատասխանատվություն և հավատք է անհրաժեշտ:

«Պատկերացնո՞ւմ եք, անհավատ մարդը խաչքար պատրաստի։ Խաչքարագործը պիտի հավատ ու սեր ունենա, Աստված ունենա իր ներսում, առանց դրա գործը առաջ չի գնա», -ասում է վարպետ Ռուբեն Նալբանդյանը:

Նրա առաջին խաչքարը տեղադրվել է 1987 թվականին` Ծաղկաձորում:

Իսկ այսօր արդեն խաչքարագործի հարյուրավոր աշխատանքներ են տեղադրված Հայաստանում և երկրի սահմաններից դուրս, արթնացնում են հայ մարդու հավատը, ապրեցնում հայրենասիրությունը:

Վարպեը պատրաստել է ավելի քան 880 խաչքար: Իր եղբայրների հետ ձեռնարկած գործն այսօր նա շարունակում է իր տղայի հետ և հույս ունի, որ իր թոռնիկներն էլ կշարունակեն իր սկսած գործը:

Հայկ Կիսեբլյան

Ֆոտոշարքը` Սրապիոն Գևորգյանի

«Տիգրան Մեծ» Բարեգործական Հիմնադրամը նպատակ ունի հայապահպանություն սերմանելու հայրենիքում և Սփյուռքում: 

Պահպանելու հայկական մշակույթը, մասնավորապես գորգագործությունը:

Աջակցել Արցախյան գոյամարտում զոհված, վիրավորված, անհայտ կորած և մասնակցած ազատամարտիկներին և նրանց ընտանիքներին:

Սփյուռքում հիմնելու Հայկական կիրակնօրյա դպրոցներ:

Բոլոր այն անձինք ովքեր ցանկանում են ինչ-որ կերպ իրենց աջակցությունը ցուցաբերել մեր աշխատանքներին` կարող են զանգահարել «Տիգրան Մեծ» Բարեգործական հիմնադրամի հիմնադիր նախագահ` Սրապիոն Ավետիքի Գևորգյանին` Հեռ. +(374)-95-72-72-62

Բոլոր նրանց, ովքեր ցանկանում են հանդես գալ իրենց սեփական նախաձեռնություններով` «Տիգրան Մեծ» Բարեգործական Հիմնադրամը մեծ սիրով տրամադրում է խոցելի խավին պատկանող ընտանիքների տվյալները:

tigranmets.org-ը Հիմնադրամի հաշվեհամարներին փոխանցված դրամական միջոցներով կատարված աշխատանքների մասին պարբերապար հաշվետու հաղորդագրություններ է ներկայացվելու` ֆոտոշարքերով:

«Տիգրան Մեծ» բարեգործական հիմնադրամի նախագահ` Սրապիոն Ավետիքի Գևորգյան

tigranmets.org

«Հայ խոհարարական ավանդույթների զարգացման և պահպանման» ՀԿ ստեղծվել է 2007թվականին: Կազմակերպության նպատակը հայ ավանդական կերակրատեսակների վերհանումն ու մասսայականացումն է: Անցած տարիներին կազմակերպությունն այդ ոլորտում լայն գործունեություն է ծավալել: Մասնավորապես, բանահավաքչություն է կազմակերպվել ՀՀ տարբեր մարզերում, կազմակերպել է մրցույթներ, սեմինարներ... «Ոսկե շերեփ», «Սկսնակ խոհարարների մրցույթ» և այլն... 

Կազմակերպել է «Հացը լեռներում» ծիսական կերակրատեսակների ցուցադրություն համտես, հայ ավանդական տոներին կազմակերպել է միջոցառումներ` լուսաբանելով տվյալ տոնն ու դրա հետ կապված ծիսական խոհանոցը:

Ամեն տարի Ախթալայում անց է կացվում ավանդական դարձած Խորովածի փառատոնը, որ արդեն մեծ մասսայականություն է վայելում:

Պատրաստվում ենք ընդլայնել փառատոնների շարքը. տարբեր մարզերում անց ենք կացնելու հացի, տոլմայի, խաշի, կոլոլակի և այլ փառատոններ: Կազմակերպության նախագահ Սեդրակ Մամուլյանը «Երկիր Մեդիա» հեռուստաալիքով վարում է «Արարատյան խոհանոց» հաղորդաշարը, որը լայն լսարան ունի և մեծ արձագանքներ ենք ստանում անգամ հեռավոր արտասահմանից: Կազմակերպությունը ձեռնամուխ է եղել «Հայ ավանդական խոհանոց» հանրագիտարանի ստեղծմանը:

ՀՀ մարզերում, Արցախում և Ջավախքում անց ենք կացնում բանահավաքչություն, մոռացությունից վեր ենք հանում ոչ միայն ավանդական բաղադրատոմսեր, այլև խոհանոցի հետ կապված երգեր, ոտանավորներ և ծեսեր: Բանահավաքչության ժամանակ հատուկ ուշադրություն ենք դարձնում նաև Հայաստանի ազգային փոքրամասնություններին, նրանց խոհանոցին: 

Կազմակերպությունը ձեռնամուխ է եղել նաև «Համահայկական խոհարարական ակադեմիայի» հիմնադրմանը:

Մեզ հետ կարող եք կապվել՝ այցելելով «Արարատ հոլ» ռեստորան՝

Քաղաք Երևան, Եզնիկ Կողբացու 30 հասցեում,

կամ զանգահարելով 091741479, 077936593 հեռախոսահամարներով:

ararathall.am

Այս տօներու կողքին, կային նաեւ հին սովորութիւններ, որոնցմէ կրնանք յիշել "Չըմչը-Կելըն"ը: 

Խումբ-խումբ երիտասարդներ կը հաւաքուէին տուներու առջեւ, իրենց ձեռքը ունենալով փայտի երկար կտոր մը, որուն վրայ անցուցած կ'ըլլային լաթ մը եւ ձեւացուցած կ'ըլլային զայն իբր խրտուիլակ: Այս Երիտասարդները կ'երգէին մի քանի տողնոց յատուկ երգ մը եւ տանտէրը այդ փայտին վրայ կը թափէր գաւաթ մը ջուր: 

Այս ձեւով անոնք կը հաւատային թէ անձրեւ պիտի գայ: Ամէն անգամ որ անձրեւ չէր գար, անոնք այս սովորութիւնը կը կատարէին եւ շատ յաճախ յաջորդ օրը անձրեւ կու գար:

Այդ նպատակով լվացած և կես մասերի բաժանած ծիրանի ամբողջ քանակության կեսը և շաքարի վերցրած բաժնի 1/4 մասը եփում են 10-15 րոպե, ավելացնելով մի քիչ ջուր, մինչև պտուղները փափկեն, այնուհետև լցնում մնացած շաքարն ու ծիրանը և նորից մի քիչ եփում, մինչև որ պարունակությունը սկսում է դոնդողվել: Բուրմունքը լավացնելու համար ջեմի մեջ գցում են մաքրած մի քանի կորիզ: Կորիզները պետք է անպայման լինեն քաղցր:

Դեկտեմբեր ամսուան երրորդ շաբաթ օրը, Ս. Յակոբի յիշատակումն է: Քեսապցիները այս տօնին անպայման աքլոր կը մորթէին եւ այդ աքլորով Հերիսա կը պատրաստէին: Ազգականներ ու բարեկամներ աքլոր մը առնելով կ'երթային այն տունը ուր Յակոբ մը կը գտնուէր:

 Շաբաթ գիշեր գիւղին հրապարակը կը տանէին աքլորները որոնք կը մորթուէին հետաքրքրական ձեւով թաղի տղոց ձեռքով: 

Այդ շրջանին, նաեւ որսի կ'ելլէին ու որսը առատ ըլլալու պարագային, իրարու տուն կ'այցելէին, խոռոված կը պատրաստէին ու գինի կը խմէին:

15 Օգոստոսի ամենամօտ կիրակին, Ս. Աստուածածնի Վերափոխման տօնն է: Եկեղեցիներուն մէջ պատարագէն ետք, խաղողը կ'օրհնուէր եւ ժողովուրդին կը բաժնուէր: Հաւատացեալները խաղող չէին ուտէր մինչեւ խաղողը չօրհնուէր: 

Այդ շաբթուան մէջ ծնած աղջիկներու անունները կ'ըլլային՝ Մարօ, Մարիամ, Մարի, Մարալ...: 

Սկիզբը, ուխտավայրը Պարլլումն էր, ուր ուխտաւորները կ'երթային իրենց ուխտը կատարելու: Ապա ուխտավայրը դարձաւ Էսկիւրանի սրբատեղին, որ կը գտնուի աղբիւրին մօտ եւ այդ օրուան ճաշը կ'ըլլար աւանդական Հերիսան՝ պատրաստուած մատաղի ոչխարներէն: Այժմ նոյն ձեւով կը պահուի այս տօնը:

Բուն Բարեկենդանին, պատանիներ ու երիտասարդներ կը ծպտուէին տարբեր ձեւերով, կը մրոտէին երեսնին, նաեւ վիզերնին կ'անցնէին պարապ խխունջներով շինուած քանի մը վզնոցներ, որոնք իւրաքանչիւր շարժումի, ծնծղայի պէս կը հնչէին եւ հաճոյք կը պատճառէին:

Այս տօնին, եկեղեցւոյ բակը կը դիզուէիր փայտեր: Իւրաքանչիւր անձ անպայման փայտ բերած կ'ըլլար, որպէսզի խարոյկը մեծ ըլլար: 

Ժամերգութենէն ետք ժողովուրդը եկեղեցիէն դուրս կ'ելլէր խարոյկը այրելու, որ ընդհանրապէս նոր փեսաներու ձեռամբ կ'ըլլար: 

Նոր հարսերն ու փեսաները երեք անգամ խառոյկին շուրջ կը դառնային, ապա իւրաքանչիւր անձ ճիւղ մը կ'առնէր այդ կրակէն որ կը կոչուէր (խենծուխ): Այդ խենծուխէն պէտք է վառէին տան ճրագը եւ կրակը: Իսկ երիտասարդներ, կը ցատկէին մեղմացած կրակին վրայէն:

«ԱՐՄԷՆՓՐԷՍ»Ի ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑԸ ՈՒՐՈՒԿՈՒԷՅԻ ՀՅԴ «ՎՌԱՄԵԱՆ» ԿՈՄԻՏԷԻ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉ ԱՐՓԻ ՀՈՋԱՋԱՆԵԱՆԻ ՀԵՏ

Աւելի քան 30 տարի Արփի Հոջաջանեանը Ուրուգուայի հայ համայնքում զբաղւում է գաղութային, հայապահպան գործունէութեամբ: Նա Ուրուգուայի ՀՅԴ «Վռամեան» կոմիտէի ներկայացուցիչն է, եւ վերջին շրջանում գործունէութեան հիմքում Հայ Դատն ու Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման ու լուսաբանման հարցերն են:

«Արմէնպրէս»ի հետ զրոյցում Արփի Հոջաջանեանը ներկայացնում է Ուրուգուայի հայ համայնքի գործունէութիւնն ու Հայոց Ցեղասպանութեան 100րդ տարելիցին իրականացուելիք աշխատանքները:

ՅԱՍՄԻԿ ՅԱՐՈՒԹԻՒՆԵԱՆ.- Ինչպէ՞ս կը գնահատէք Ուրուգուայի հայ համայնքի դերը: Ինչո՞վ են զբաղւում եւ ի՞նչ առանձնայատկութիւններ ունեն:

ԱՐՓԻ ՀՈՋԱՋԱՆԵԱՆ.- Ուրուգուայի հայ համայնքը կայացած է Հայաստան-Ուրուգուայ երկկողմ յարաբերութիւնների զարգացման արդիւնքում: Շնորհիւ դրա, հայ համայնքը ինտեգրուած է հասարակութեան մէջ, հայերն ու Հայաստանը շատ յարգուած են տեղի ժողովրդի կողմից:

Ուրուգուայը Հայոց Ցեղասպանութիւնը ճանաչած առաջին պետութիւնն է, խորհրդարանն էլ ի նպաստ Հայաստանի եւ Հայ Դատի բազմաթիւ կարեւոր որոշումներ է կայացրել: 2012թ. կրկին առաջինն աշխարհում Ուրուգուայի ներկայացուցիչների պալատի նախագահն այցելեց Արցախ: Սրանք կարեւորագոյն արդիւնքներ են, որ մշակել են Ուրուգուայի հայկական կազմակերպութիւնները տասնամեակներ շարունակ: Սրանք լաւագոյն պատասխանն են ձեր հարցի, թէ ինչպիսի դեր ունի հայ համայնքը Ուրուգուայում: Հայ համայնքի դերն աւելի կարեւորուեց, երբ յուլիսին նախագահ Սերժ Սարգսեանն այցելեց Ուրուգուայ, եւ երկու նախագահները միասին հանդէս եկան յայտարարութեամբ:

ՅԱՍՄԻԿ ՅԱՐՈՒԹԻՒՆԵԱՆ.- Ինչպէ՞ս է Ուրուգուայի հայ համայնքը նախապատրաստւում Հայոց ցեղասպանութեան 100րդ տարելիցի ոգեկոչման արարողութիւններին: Ին՞չ նախաձեռնութիւններով է համայնքը հանդէս գալու:

ԱՐՓԻ ՀՈՋԱՋԱՆԵԱՆ.- Շուրջ երկու տարի առաջ գաղութի բոլոր կազմակերպութիւնների ու եկեղեցիների մասնակցութեամբ կազմուեց Հայոց Ցեղասպանութեան հարիւրամեակի ոգեկոչման յանձնախումբ, որն էլ կազմակերպչական ծրագրերով մշակում եւ համակարգում է 2015թ. ծրագրերը: Նախատեսուած են բազմաթիւ ձեռնարկներ. Ապրիլի 24ին նախատեսուած է համատեղ միջոցառում-ներկայացում, որը տեղի կ՛ունենայ քաղաքի գլխաւոր թատրոնում: Այդ միջոցառումը յարգանքի տուրք է՝ Ուրուգուայի խորհրդարանի կողմից Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման 50ամեակին: Ողջ տարուայ ընթացքում նախատեսուած են գրքերի հրատարակութիւններ, ցուցահանդէսներ, համերգներ: Տեղի կ՛ունենայ նաեւ աւանդական երթ մայրաքաղաքի գլխաւոր պողոտայում:

ՅԱՍՄԻԿ ՅԱՐՈՒԹԻՒՆԵԱՆ.- Միջոցառումներին նախատեսւո՞ւմ է նաեւ Ուրուգուայի պետական այրերի մասնակցութիւնը:

ԱՐՓԻ ՀՈՋԱՋԱՆԵԱՆ.- Երկրի իշխանութիւնները երկար տարիներ ի վեր ակտիւ մասնակցութիւն ունեն Հայոց Ցեղասպանութեան ոգեկոչման ձեռնարկներին: Նախագահ, փոխնախագահ, ԱԳ նախարար, բազմաթիւ նախարարներ եւ խորհրդարանականներ կը մասնակցեն համայնքի կողմից կազմակերպուած բոլոր ձեռնարկներին: Նաեւ 14 տարի ի վեր խորհրդարանն ու ՀՅԴ Հայ Դատի յանձնախումբը միասին կազմակերպում են Ապրիլի 24ի ոգեկոչման ձեռնարկը, որն այս տարի տեղի կ՛ունենայ խորհրդարանի դահլիճում:

ՅԱՍՄԻԿ ՅԱՐՈՒԹԻՒՆԵԱՆ.- Ինչպիսի՞ն է Ուրուգուայի հասարակութեան տրամադրուածութիւնը Հայոց Ցեղասպանութեան 100րդ տարելիցի առնչութեամբ: Արդեօք հարցը քննարկւո՞ւմ է նաեւ Ուրուգուայի քաղաքական-փորձագիտական շրջանակներում:

ԱՐՓԻ ՀՈՋԱՋԱՆԵԱՆ.- Ուրուգուայի հասարակութիւնը բաւական իրազեկ է Հայոց Ցեղասպանութեան հարցի առնչութեամբ, ուստի 100րդ տարելիցը ընկալում է իբրեւ հայերին աջակցելու թուական: Ինչ վերաբերում է գիտական առումով հարցի քննարկմանը, ապա խորհրդարանն ու կառավարութիւնը հայ համայնքի հետ տեւական ժամանակ է՝ քննարկում են Ուրուգուայում Հայոց Ցեղասպանութեան պետական թանգարան բացելու նախագիծը: Դա մեծ նախաձեռնութիւն է, որն այս պահին մշակման փուլում է:

ՅԱՍՄԻԿ ՅԱՐՈՒԹԻՒՆԵԱՆ.- Ի՞նչ նախաձեռնութիւններով է հանդէս գալիս տեղի թուրքական համայնքը:

ԱՐՓԻ ՀՈՋԱՋԱՆԵԱՆ.- Այստեղ թուրքական կազմակերպուած համայնք կամ թուրքական ծագում ունեցող քաղաքացիական միութիւններ չկան, կան քիչ թուով անհատներ: Ոուրուգուայում գոյութիւն չունի նաեւ ադրբեջանական համայնք: Այս տարի յունիսին Ոուրուգուայում Ադրբեջանը դեսպանատուն բացեց, որի գլխաւոր նպատակը հակահայկական քարոզչութեան իրականացումն է: Ադրբեջանի հակահայկական քաղաքականութեան հիմնական ոլորտները բիզնեսն ու խորհրդարանն են:

ՅԱՍՄԻԿ ՅԱՐՈՒԹԻՒՆԵԱՆ.- Ի՞նչ գործունէութիւն է ծաւալում հայ համայնքն Արցախեան հակամարտութիւնը երկրում ներկայացնելու առնչութեամբ:

ԱՐՓԻ ՀՈՋԱՋԱՆԵԱՆ.- Ուրուգուայի կառավարութիւնը բազմիցս յայտարարել է իր դիրքորոշումը Լեռնային Ղարաբաղի առնչութեամբ՝ շեշտելով, որ կողմ է հակամարտութեան խաղաղ կարգաւորմանը, որին պէտք է հասնել բանակցութիւնների միջոցով, ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի շրջանակներում: Սակայն 2011թ. սեպտեմբերին Ուրուգուայի ներկայիս ԱԳ Նախարար Լուիս Ալմակրօն յայտնեց, որ Արցախի ապագայ կարգավիճակը պէտք է լինի կա՛մ անկախ պետութեան, կա՛մ Հայաստանին միանալու միջոցով: Ինչ վերաբերում է արցախեան հակամարտութեան կարգաւորման գործում համայնքի ջանքերին, ապա համայնքը շատ ակտիւ է եւ աջակցում է երկրի դիրքորոշմանը: Այս առումով հայ համայնքը բազմաթիւ ակցիաներ եւ զանգուածային միջոցառումներ է անցկացնում Ադրբեջանի վարած քաղաքականութեան դէմ: Բազմաթիւ միջոցառումներ են անցկացւում նաեւ համացանցում, որոնց նպատակն է Ուրուգուայի հասարակութեանը ծանօթացնել Լեռնային Ղարաբաղի պատմութեանն ու ներկայ իրավիճակին:

Վարեց՝ ՅԱՍՄԻԿ ՅԱՐՈՒԹԻՒՆԵԱՆ

http://asbarez.com/arm/209914/

Յուրաքանչյուր Նոր տարի, ինչպես ամենուր, այնպես էլ համշենցիների մոտ, մի նոր հույս է: Ըստ հռոմեական օրացույցի` Ամանորի առավոտյան հյուր գնալն ընդունված չէ, որովհետև տվյալ անձը կարող է բախտաբեր կամ դժբախտություն բերող համարվել: Միայն նախապես հրավիրված մի փոքրիկ տղա երեխա է իրեն հրավիրածների տունն այցելում: Երեխային նվերներ են տալիս և բախտաբեր համարում: 

Համշենցիները Նոր տարվա երեկոյան սկսում են զանազան կերակուրներ պատրաստել` առավոտյան իրենց տուն այցելելիք մանուկների համար: Երեխաները իրենց այցելած տանը ժողովրդական խաղիկներ են ասում` դրանց միջոցով բարեմաղթանքներ հայտնելով:

Որոշ ընտանիքներ, որոնք ախոռում ցուլ են ունենում, այն տան աջ դռնից են ներս բերում: Կա հավատալիք, ըստ որի` նման դեպքում ցուլը բախտաբեր է լինում:

Ամանորի գիշերը երիտասարդ աղջիկների համար առանձնահատուկ խորհուրդ է կրում: Այդ երեկո Համշենում աղի բլիթ են ուտում, որը պատրաստում են 7 տնից գաղտագողի վերցված եգիպտացորենի ալյուրով և որի մեջ մեծ քանակությամբ աղ են լցնում: Աղջիկները հավատում են, որ երազում ում տան դռան մոտ որ ջուր խմեն, հենց այդ տուն հարս կգնան: Այդ ավանդույթը կատարվում է ոչ միայն Նոր տարվա գիշերը, այլ նաև` սովորական օրերին: Այդ սովորույթը և հավատալիքը պահպանվում է նաև ներկայում:

Նյութը վերցված է Ռիզեի նահանգապետարանի պաշտոնական կայքէջից

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net

Մահիր Օզքան

Ինչու՞ հայկական գյուղագրությունը

Հայոց լեզվի Համշենի բարբառը մայրենի լեզուս է: Ես մեծացել եմ երկու լեզվով: Դպրոց հաճախելուց առաջ գիտեի թե համշենահայերեն և թե թուրքերեն: Իրականում ընտանիքս առանձնապես չէր ուզում, որ համշենահայերեն սովորեմ: Դրա ակներև պատճառը այն մտավախությունն էր, թե կխանգարի թուրքերենի լավ յուրացմանը, բայց ես հետագա տարիներին էի իմանալու, թե թուրքերենը լավ չյուրացնելու ահը որքան աղերսներ ուներ այլ վախերի հետ: Թեև ընտանիքս շատ չէր ուզում, որ Համշենի բարբառը սովորեի, սակայն մայրենիիս տիրապետելուս ամենաէական պատճառը մեր բնակավայրն էր, այսինքն` մեր գյուղը և այն յայլաները, որ բարձրանում էինք ամռան ամիսներին: Քանզի մեր գյուղում և, հատկապես, մեր յայլայում այնպիսի մոմիներ (Համշենի բարբառով` մեծ մայրեր, տատիկներ-Ակունքի խմբ.) կային, ովքեր հոգնում էին թուրքերենով հաղորդակցվելուց: Այսինքն, մի այնպիսի շրջապատ էր, որտեղ գրեթե բոլորը խոսում էին համշենահայերեն:

Ներկայում յայլաներում և գյուղերում ապրողների թիվը շատ է պակասել: Գյուղում և յայլայում առաջվա համեմատ մարդիկ շատ ավելի կարճ ժամանակով են մնում: Ամառային ամիսներին գյուղում մնում են ընդամենը մի քանի օր` թեյ հավաքելու համար և բացառապես «արձակուրդն» անցկացնելու նպատակով: Յայլան այլևս ոչ թե գյուղատնտեսության ոլորտ և կենսակերպ է, այլ` արձակուրդն անցկացնելու վայր: Դրա համար էլ թոռներն այլևս Համշենի բարբառը չեն սովորում մոմիներից: Նրանք լազ մանուկների հետ միասին թուրքացնում են միմյանց քաղաքային կենտրոններում:

Իհարկե, այն, ինչի հետ մենք առնչվում ենք, տարբեր դինամիկայով և զանազան կերպով ապրել են, ներկայում էլ ապրում են նաև պոլսահայերը: Հայկական մշակութային միության անդամներից եղող երիտասարդների հետ իմ զրույցների շրջանակներում, ինչպես նաև` այն ժամանակ, երբ հաղորդումներ էի պատրաստում «Նոր ռադիոյի» համար, նկատեցի, որ նրանք չգիտեն մեր օգտագործած բազմաթիվ բառերի, ավանդույթների, հավատալիքների և այլ մշակութային արժեքների մասին: Հետո կարծիք կազմեցի, որ դրա պատճառը ոչ թե այն է, որ այդ մշակութային արժեքները բացակայում են հայկական մշակույթում, այլ, որ դրանք հիմնականում գյուղացիությանը պատկանող արժեքներ են, և քաղաքաբնակ հայերը տեղյակ չեն դրանց մասին:

Իհարկե, պետք է ասեմ, որ իմ այդ կարծիքի ձևավորման հարցում մեծ ազդեցություն են ունեցել հայ գյուղագրության երկու նշանավոր ներկայացուցիչների գրքերը: Շատ հուզիչ էր նկատել, որ Էղին-Քեմալիյեի (Ակն-Ակունքի խմբ.) և Խարբերդի հայերի գյուղական կյանքը նկարագրող այդ գրքերում նշված շրջաններից թե ֆիզիկապես և թե կրոնական առումով երկար տարիներ առաջ պոկված համշենահայերի գյուղական կյանքն ու մշակույթը բազմաթիվ ընդհանրություններ ունեն նրանց հետ: Այո, դուք ճիշտ կռահեցիք: Այդ մեծ գրողները Համաստեղն ու Հակոբ Մնձուրին են: Քանի որ նրանց գրքերն ընթերցել եմ թուրքերենով, նախ ուզում եմ իմ երախտիքը հայտնել «Արաս» հրատարակչությանը և այդ գրքերը հրատարակության պատրաստած Արտաշես Մարկոսյանին, ինչպես նաև` թարգմանիչներ Սարգիս Սերոբյանին և Սիլվա Քույումջյանին: Քաղաքաբնակների համար անհայտ, գյուղերին հատուկ արտահայտությունները, բառերը նրանց կողմից հենց բնագրով ներկայացվելու և խնամքով արված նշումների շնորհիվ այդ գրքերը ինձ համար ոչ միայն գեղագիտական, այլև` ճանաչողական եղան:

«Համաստեղ. «Աղավնիս Խարբերդում է մնացել»

«Աղջի Եղսիկ»-ն առաջին պատմվածքն է: Գրքի առաջին իսկ պատմվածքից սկսում եք ծանոթ բառեր տեսնել: Մի հատված` այդ պատմվածքից. «…Այդ օրն ալ շտկեց իր մինտէրը ու սկսաւ «Հայր մեր»ը՝մինչ խորանին առջեւ աշակերտները փոխնիփոխ «Ապրեցո»ն կը ձայնէին» (էջ 13) (նշված է թուրքերեն հրատարակության էջը-Ակունքի խմբ.) ։Մենք իրականում «հայր» բառի փոխարեն «դադ»-ն ենք օգտագործում: Երբ «հայր» բառը տեսավ, մի քիչ հիշողությունս փորփրեցի: Օրինակ, երբ հայրս երբեմն նյարդայնանում էր, հայհոյում էր` «Քու հայն ու մայը ք.» ասելով: Գիրքը կարդալիս հասկացա, որ այստեղի «հայր»-ն ու «հայ»-ը նույն բառն են: Իհարկե, նաև` «հոքուր» և «հոբար» բառերը ևս ծագում են «հայր» և «աղբար» բառերից: Մենք կյանքին «աբրուշ» ենք ասում: Եթե ասենք` «աբրեցու», «ապրեցրու» ասած կլինենք: Երբ էջի տակ նկատեցի այն նշումը, թե «աբրեցու-ն հին հայերեն «ապրեցրու»-ն է», սկսեցի խաղալ այդ բառը չիմացող Հայկական մշակութային միության երիտասարդների հոգու հետ` ասելով. «Մենք ձեզնից շատ հայերեն գիտենք է~: Տեսեք, պարզվում է` այդ բառը հին հայերեն է»:

Շարունակում ենք ընթերցումը: Ներկայացվում է Եղսիկի վրա աչք դրած Թորիկ Պետոն. «Ախ, թէմիքիչճահիլըլլար, Աստուածվկայ, կըկարգուէրԵղսիկինհետ… Եղսիկքառասունեւութիմօտճահիլկինէ, ինք` վաթսունեւհինգտարեկան, աչքերըպղտոր, ցամքածմարմնով, դողդողանձեռքերով. անտարակոյս, կարգուիլիրբանըչէր…» (էջ 15): Արաբերենից թուրքերենին անցած այդ բառը (նկատի ունի «ջահիլ»-ը-Ակունքի խմբ.) մեզ մոտ նույնպես կիրառվում է «երիտասարդ», այլ ոչ թե «չիմացող, անփորձ, տգետ» իմաստներով (այդ իմաստներն է «ջահիլ»-ը կրում թուրքերենում-Ակունքի խմբ.):

«Կապույտ ուլունք» պատմվածքը գրքում ներկայացված երկրորդ պատմվածքն է: Սիրելու մանկական հոգեվիճակներով լի այս ժպիտ առաջացնող պատմվածքում խոսք է գնում նաև մարագներից դուրս եկող ջիների, նախիրների մասին (էջ 25): Իմ պոլսահայ եղբայրներն այդ բառերն էլ չգիտեին, բայց ես, որպես գյուղացի, բնականաբար գիտեի թե «մարագ», թե «նախիր» բառերը (մարագ ու նախիր բառերը բնագրում հայերեն են-Ակունքի խմբ.):

«Չոբան լեռան հեքիաթը» վերջին պատմվածքն է: Իհարկե, երբ գործի մեջ հեքիաթն է խառնվում, մութ գետի ոգիները դեգերում են Խարբերդի լեռներում: «-Է՜ծը, է՜ծը,- պոռաց յանկարծ մեզմէ մէկը։Ձայնը արձագանգեց, ու մենք իրարու երես նայեցանք երկիւղած. յետոյ, նայեցանք քիչ մը հեռու, ժայռի մը վրայ յանկարծակի երեւցող այծին։Կարծես ապառաժներէն դուրս եկած, մեր ձայնին կենդանի արձագանգն ըլլար եւ, կամ, արձագանգը յօրինող իսկական ոգին։ Ո՞րտեղ էն այդ զաւեշտական երեւոյթով այծը, այսամայի խորհրդաւորութեան մէջ։ Այծը, ապառաժի մը վրայ կեցած, հովիտն ի վար կը նայէր` կարճ ուկ պոչը արագ-արագ խաղցնելով. մօրուսը հովին դէմ. լեռներու ոգին ըլլալու համար կը պակսէր միայն սրինգ մը, որ նստէր ապառաժի մը վրայ ու առջեւի կճղակաւոր երկու ոտքերով նուագէր համերգը հովին ու մժեղին» (էջ 30)։

Միչոն գյուղի շփացած երեխան է: Մեր արկածները շարունակում ենք Միչոյի պատմվածքում: Միչոն իր չարաճճիություններով ինձ վաղ մանկությունս է հիշեցնում, և դեմքիս ժպիտ է առաջանում պատմվածքն ընթերցելիս: Զուգորդություններն այս պատմվածքում էլ են շարունակվում: Միչոյի չարաճճիություններից Քյալ Ղուկասը շատ էր վրդովվում (էջ 40): Տնից փախած Միչոն երբեմն գիշերում էր Մրդոյենց ախոռի սաքուի վրա: Այսինքն, յայլաների մեր տներում եղած սավքիի (սավքի-Համշենի բարբառով`թախտ-Ակունքի խմբ.) վրա (էջ 46): Անտեր («անտեր» բառը բնագրում հայերեն է-Ակունքի խմբ.) Միչոն տեսեք` ինչեր է նկատում Լուսիկի ձայնում. «Նրա ձայնը Սուրբ Սարգիս լեռան ժայռերին ծվարած աղավնիների վերածված փերիների ձայնից ավելի գեղեցիկ ու քաղցր էր» (էջ 48): Միտքս մի քառատող է գալիս մեկից.

Դիմացի ժայռերին

Փերին է կանչում, փերին,

Ձյուն է եկել և փակել

Մեր զրույցի տեղը:

Հետո էլ մտաբերում եմ իմ հորեղբորորդի Ռամազանին, ով ասելով, թե փերիներն իրեն են կանչում անտառի խորքից, ձորի բերանից, կախարդվածի պես սկսում էր քայլել դեպի լեռը: Հիշում եմ նաև այն մոմիներին, ովքեր պատմում էին, որ մութ անցումներում տեսել էին կենդանիների կերպարանք ստացած ոգիներին, կանչել նրանց հետևից, քար նետել նրանց վրա: Միչոն շարունակում է մանկությունս հիշեցնել, երբ Լուսիկին պատմում է «ավելի վրա նստած թռչող, բայղուշի աչքերին նայելով` ապագան գուշակող, օրվա ժամերը որոշող ջադուի հեքիաթը»: Քի՞չ ենք ջադուների մասին հեքիաթ լսել` յայլաներում մութ գիշերները կրակին նայելով:

«Անձրև» վերնագրով պատմվածքում էլ երբ խոսվում է Գյոբեք Պարսամի խանութի դարաբաների (պատերի-Ակունքի խմբ.) մասին, դա ինձ հիշեցնում է, թե ինչպես էր հայրս մեզ հանդիմանում, երբ աղմուկ էինք հանում (էջ 57): Պատերի հետ կապված առանձնապես լավ հիշողություններ չունեմ, որովհետև երբ հայրս նախատում էր մեզ, ասում էր. «Ձենիյեդ գեդրեցեք: Ցեզի վեգաննում, դարաբանիյուս շեբեցնիմ գու» («Ձեր ձայնը կտրեք: Ձեզ կվերցնեմ, պատերին կխփեմ»-Ակունքի խմբ.): Ուզում եմ կարճ կապել այս պատմությունը: Երբ հետո մարագ (մարագը բնագրում հենց հայերենով է-Ակունքի խմբ.) (էջ 59) եմ փախչում, և նյարդայնությունս անցնում է, շարունակում եմ: Ծանոթ բառերն այս անգամ Թորիկ Ղուկասի արտերում են դեմս դուրս գալիս: Մեկի անունը Հողթար է, մյուսինը` Մարհոն: Պոլսահայ ընկերները Հողթար անունը գիտեն, բայց Մարհոնը չեն հասկանում: Ես էլ նորից չարախնդում եմ: Դե իհարկե, գյուղացի չեք, ով գիտե` վերջին անգամ երբ եք մարխ (մարխը բնագրում հենց հայերենով է-Ակունքի խմբ.) օգտագործել: Մեր տներում ամառ-ձմեռ վառարանում կրակ կա, ձմռանը` ներսում, ամռանը` դրսում: Եթե մարխ չլինի, չեք կարող կրակը վառել: Դրա համար էլ մարհոն բառը պարզաբանված է գրքի ծանոթագրության մեջ. «Տեղ, որում շատ վառելափայտ կա» (էջ 62): Այ քեզ գյուղացիական գործեր: «Քշել, ցանել, նոր եզ, քրտինք, աշխատանք, պարտք, մուրհակ, այդ ամենից հետո մի լավ չեչտանել…»: Մտածում եմ այդ բառերը հայերեն բնագրով կարդալու մասին: Բառերը խառնում եմ: Այդ բոլոր գործերը մենք էլ ենք անում, այդ բոլոր բառերը` մենք էլ կիրառում: Բնականաբար, չեչը(պանրի տեսակ-Ակունքի խմբ.) չեն հասկանում մեր պոլսահայ ընկերները: Հետո Թորիկ Ղուկասի տիկնոջ լաչակն է (լաչակը բնագրում հենց հայերենով է-Ակունքի խմբ.) դիմացս դուրս գալիս (էջ 67): Ահա մեկ այլ մոռացված քառատող էլ է միտքս գալիս.

Ջաղացքն ի վար քալեցեր,

Քույմ լազութ վաան թսքուշ,

Քա քեզի գեսմաթ չա թա,

Ջերմագ լաչագ վաան թսքուշ:

(Ջաղացքն ի վար քայլեցի

Եգիպտացորեն աղալու համար:

Աղջի~կ, քեզ վիճակված չէ՞

Սպիտակ հում պանիրը վրան քսելը-Ակունքի խմբ.)

Փեսա Օվանի շալվարից և չարոխիցամաչելն ինձ հիշեցնում է, թե ինչպես էր հորեղբայրս գյուղի միջով անցնելուց հետո անտառ գնալիս այն հանում, որպեսզի չճղվի իր միակ չարոխը: Օվանի վախը շատ նման է մորս այն ահին, որը նա ունեցել է մեծ եղբորս ծնվելուց հետո. երեխան գրկում` մայրս վախենում էր, թե ջադուն կգա և կուտի նորածնին. «…ճիշտ և ճիշտ բանալու անցքերից ներթափանցելով` տներ մտնող և երեխա ունեցող կանանց սրտները երկար եղունգներով փորելով` մթան մեջ քամու հետ հեռացող ալերի նման… Օվանը հենց այդ ալերի վախն էր ապրում: Կարծես թե իր գլխավերևում սեփ-սև վրանի նման` մութ թևերով տնկված սպասում էին նրանք» (էջ 75): Մանավանդ Քարան խանումի` կանանց ձայնելը լսելիս ինձ թվաց, թե մեր գյուղի կանանց խոսակցությունն եմ լսում. «Քա~: Տա Աստված` խերով լինի: Ասում են` Օվանը փեսա է դարձել» (էջ 77):

«ԴափանՄարգար» ստեղծագործության մեջ հիշատակվող նախրի և մարագի (բնագրում հայերենով են-Ակունքի խմբ.) մասին հատվածն ավարտում եմ, մի ծխախոտ ծխում և անցնում այն պատմվածքին, որի վերնագիրն է կրում գիրքը.

Անհնար է չհամաձայնվել «Աղավնիներ» պատմվածքի վերաբերյալ գրքի առաջաբանում Օննիկ Փալույանի նշած խոսքերի հետ. «…Սույն փոքրիկ պատմվածքում մի հսկայական դրամա է ներկայացվում, որի վերջը հասնում է մինչև մարդասպանության: Մարդասպանություն` գյուղում: Հրաշալի սցենար` կինոբեմադրիչների համար…» (էջ 1): Մի կողմ եմ դնում պատմվածքի ազդեցիկ լինելն ու այն հարցը, թե արդյոք այն կարող էր ֆիլմի սցենար դառնալ, քանի որ ինքս ընկած եմ զուգորդությունների հետևից: Մեր լեզվում ևս շատ հանդիպող կամ կորած բառերի փոխարեն խառնուրդ բառերի եմ հանդիպում այս պատմվածքում: Մեր լեզվում օգտագործում ենք սեր էնուշ (կազմված է թուրքերեն սեր-գլուխ և Համշենի բարբառի էնուշ-անել բառերից, այսինքն` գլխավորել-Ակունքի խմբ.), գայիփ էնուշ (կազմված է թուրքերեն քայըփ-կորուստ և Համշենի բարբառի էնուշ-անել բառերից, այսինքն` կորցնել-Ակունքի խմբ.), ույմիշ էլլուշ (կազմված է թուրքերեն ույումուշ-հարմարված և Համշենի բարբառի էլլուշ-լինել բառերից, այսինքն` հարմարվել-Ակունքի խմբ.), դուշունմիշ էլլուշ (կազմված է թուրքերեն դյուշյունմշյուշ-մտածված և Համշենի բարբառի էլլուշ-լինել բառերից, այսինքն` մտածել-Ակունքի խմբ.), վազ անցնուշ (կազմված է թուրքերեն վազ-հրաժարում և Համշենի բարբառի անցնուշ-անցնել բառերից, այսինքն` հրաժարվել-Ակունքի խմբ.): Բառերի կեսն այլ լեզուներից են փոխառնված, կեսն էլ` Համշենի բարբառով են: Նույն կերպ դեմս են դուրս գալիս քեֆշ ընել (էջ 91), ույմիշ ըլլալ (էջ 94), ալիշմիշ ըլլալ (էջ 96), զորլանմիշ ըլլալ (էջ 97), վազ անցնել (էջ 94, 98, 101, 106): «Լեզուն նույն ազդեցությունն է կրում և Խարբերդում, և Համշենում»,-ասում եմ ինքս ինձ:

«Քուբան գառը ամու էր» պատմվածքում դարձյալ ծանոթ տեղանունների եմ հանդիպում: Սևքար, վանք, բաղագ (էջ 112): «Խաչիվանքուն դուզի/Փարլաք օլուր յուլդուզի/չիքսամ Խաչիվանքա/գյորսամ սեվդուղում քիզի» քառատողով Խարբերդի վանքից, Սևքարի վրա նստած` բաղագից (սառնաղբյուրից) ողջույններս եմ հղում Խաչիվանքին:

«Չալոն» վերջին պատմվածքն է գրքում: Անբախտ շուն Չալոն բնավորություն ունեցող շուն է: Ընթերցելիս մի կողմից ինքդ քեզ ասում ես` որքա~ն գեղեցիկ կերպար է հորինված: Արդեն իսկ սկզբում չես էլ հասկանում, որ խոսքը շան մասին է: Հասկանալուց անմիջապես հետո էլ իսկույն մոռանում ես դրա մասին: Համաստեղն անզուգական մեթոդով այնպիսի տպավորություն է թողնում, կարծես մարդու մասին է խոսքը: Ծանոթանում ես այդ կերպարի հետ այնպես, կարծես գյուղում մի անհատ է, ուզում ես ընկերանալ նրա հետ, սիրում նրան, վշտանում նրա համար, սիրտդ կսկծում է նրա ցավից: Բայց և այնպես, շարունակում եմ նաև բառերը հետապնդել: Խաչաղբյուրն էլ Չալոյի հետ թրև է գալիս: Չալոյի պատմությունն էլ է մահվամբ ավարտվում:

Մտքումս առաջացած զուգորդություններն ինձ անընդհատ հանգեցնում են մահվան գաղափարին: «Մինչ այժմ ինչպե՞ս եմ կարողացել անհաղորդ մնալ այս պատմվածքներին»,-ասում եմ ինքս ինձ: Երևի հիմա մահվան ու կյանքի միջև եղած աննշան սահմանագծում փորձում եմ սփռված հատիկներս հավաքել` որպես դարման, որպես սերմ, որպեսզի վերստին կարողանամ վերընձյուղվել…

mhrzkn@gmail.com

Ortakhaber.com

Թարգմանությունները և ծանոթագրությունները` Մելինե Անումյանի

*Թարգմանությունը կատարվել է ՀԵՀ-ի որպես ՀՀ նախագահի կողմից գործընկեր կազմակերության հայտարարած` «Հայության խնդիրներն ուիրավունքները Թուրքիայի Հանրապետությունում» անվանակարգով դրամաշնորհով աշխատանքի շրջանակներում:

Akunq.net

Մուշ քաղաքը գտնվում է Արևմտյան Հայաստանի Բիթլիսի (Բաղեշ-Ակունքի խմբ.)վիլայեթի Մուշ սանջակում (գավառում-Ակունքի խմբ.) և հանդիսանում է Մուշ սանջաքի և կազայի (գավառակի-Ակունքի խմբ.) կենտրոնը: Մուշը եղել է նաև առաջնորդանիստքաղաք: Հիշատակվել է նաև որպես ամրոց, բնակավայր և գյուղաքաղաք: Մուշ անունը մեկնաբանվում է տարբեր կերպ. ոմանք այն կապում են հայկական ցեղերի և նրանց բնակավայրի հետ (Մուշունի, Մուշք և այլն), իսկ ոմանք էլ` հայերեն մշուշ բառի հետ, քանի որ առավոտյան ողջ Մշո դաշտը պատվում է մշուշով:

Քաղաքը գտնվում է Մեղրագետ գետի ձախ վտակի` Մուշի ափին: Հարավային հատվածում վեր են խոյանում Հայկական Տավրոս լեռնաշղթայի Սասունի լեռները` Ծիրկատար և Կորդուխ գագաթները: Այս լեռների զառիթափ լանջերին ամֆիթատրոնի նման 1-2 հարկանի հողե, գրավիչ և տարրական հարմարություններից զուրկ զուրկ` հարթ կտուրով տներ են շարված: 

Քաղաքը Մուշ գետով բաժանվում է երկու հատվածի: Այս գետի ջուրը երբեմն 10-12 ջրաղաց էր աշխատեցնում. ջրում էին քաղաքի և շրջակայքի այգիներն ու բոստանները: 

Մինչ 1915 թ. Մուշում 12 մեծ ու փոքր թաղամաս կար. Բերդի թաղ, Բրուտի թաղ, Դաշ, Քուրդենց թաղ, Ձորի թաղ, Սուրբ Մարինեի թաղ, Մինարա, Ջիգրաշենի թաղ, Սուֆրա, Ջերին թաղ, Քըլոթան: Քաղաքի կենտրոնում 19-րդ դարի վերջերին եղել է 500 հայի պատկանող շուկա, որտեղ եղել է մոտ 800 մանր-մունր կրպակ, խանութ և արհեստանոց: Շուկան շատ թե քիչ կարգավորված նախագիծ չուներ. կազմված էր անկանոն շարված խանութներից ու կրպակներից: Քաղաքի ծուռ ու մուռ, նեղ և անհարմար փողոցների շուրջ կառուցված տները բակ և ցանկապատ ունեին: Այդ իսկ պատճառով էլ փողոցներում լվացք անելու, ճաշ եփելու և երեխա լողացնելու տեսարանները սովորական էին: 

1909 թ. քաղաքում բնակվում էր 9000 հայ, մնացած բնակիչները քրդերի և թուրքերի գլխավորությամբ կազմում էին 25 000: Հայերը բացի ծխախոտագործությունից և այգեգործությունից զբաղվում էին նաև առևտրով և արհեստներով: Ամենատարածված արհեստներից էին բրուտագործությունը, կոշկակարությունը, դերձակությունը, ոսկերչությունը, դարբնությունը, ներկարարությունն ու գորգագործությունը: Մուշի արհեստավորների արտադրանքը` մրգերը, գինին, ծխախոտն ու մյուս գյուղատնտեսական արտադրանքը, մրցունակ էին նաև հարևան շրջաններում:

Քաղաքի քիչ թե շատ աչքի զարնող կառույցներն էին քարաշեն բաղնիքը, 2 իջևանատունն ու սանջակի թուրք ղեկավարի անճաշակ և տգեղ առանձնատունը, երկու մզկիթը (սրանցից մեկը նախկինում հայկական եկեղեցի է եղել) և հայերի Սուրբ Ավետարանոց, Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ, Սուրբ Կիրակոս, Սուրբ Հարություն, Սուրբ Մարինե, Սուրբ Սարգիս, Սուրբ Ստեփանոս և Սուրբ Փրկիչ եկեղեցիները: Սրանց մեծ մասը մինչև 1915 թ. կանգուն էր և ծառայում էր իր նպատակին: Այս եկեղեցիներից ամենաշքեղն ու գեղեցիկը Սուրբ Մարինե եկեղեցին էր, իսկ ամենահինը` Սուրբ Փրկիչը, որը հիշատակվում է 851-852 դեպքերի առնչությամբ: Քաղաքի արևելյան հատվածում` գագաթի վրա է գտնվում Մշո բերդը: Բերդի մոտակայքում է գտնվում Միացյալ ընկերության կենտրոնական վարժարանի կամ Սրբոց Թարգմանչաց դպրոցի հոյակերտ շենքը, որը 1850 թ. կառուցել է տվել մշեցի Մկրտիչ աղա Տեր-Հովհաննիսյանը:

Կաթոլիկ հայերի առաջնորդանիստն ու Մուրատ Մխիթարյան դպրոցը գտնվում էր Սուրբ Մարինե թաղամասում: նույն թաղամասում էին գտնվում հայ բողոքական համայնքի սրբատեղին և դպրոցը: Հայերի հոգևոր առաջնորդանիստը կառուցվել է գետի ափին:

Քաղաքի 3000 զինվորական ջոկատն ու զինանոցը տեղակայված էր Դուզ թաղամասում և բերդում: Մուշի կրթական ու մշակութային կյանքում մեծ դեր էին կատարում 5 թաղական և մեկ օրիորդաց դպրոցները, Միացյալ ընկերության կենտրոնական վարժարանի և Պոլսո պատրիարքարանի ջանքերով իր գործունեությունը շարունակող երկու որբանոցը: 1899 թ. դպրոցների աշակերտների թիվը հասնում էր 750-ի: 1863-65 թթ. Մուշում Գարեգին Սրվանձտյանի խմբագրությամբ լույս էր տեսնում «Լրատար Արծուիկ Տարօնոյ» թերթը: 

Մշեցի հայերը քաջ, անվախ, ազգային ավանդույթները սրբությամբ պահպանող, հայրենասեր, գիտության և արվեստի ասպարեզում շնորհալի մարդիկ էին: Այս առումով անմիջապես կարելի է հիշել գրող, լրագրող և վարժապետ Գ. Ս. Անդրեասյանին (1869–1906), հայ երաժշտության անզուգագան կատարող, «Տարոնի սոխակ» Արմենակ Շահմուրադյանին (1878–1939), գրող Մխիթար Աբրոյանին (1880–1915), գյուղատնտեսական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Ն. Ա. Մալաթյանին (1898–1977) և ուրիշների:

Քանի որ Արևմտյան Հայաստանի հայերը սոցիալ-տնտեսական և իրավական տեսանկյունից ծանր պայմաններում էին ապրում, 19-րդ դարի վերջերին Մուշից բազմաթիվ հայեր բռնում են օտարության ճամփան դեպի Ստամբուլ, Ռուսաստան և այլ երկրներ: Իսկ մեծ մասը նախընտրում էր գաղթել ընտանիքով: 1887 թ. միայն մեկ ամսվա ընթացքում Մուշը լքած հայերի թիվը կազմել է 600 մարդ: Միևնույն ժամանակ ողջ սանջակը լքած հայերի թիվը կազմել է 15000 մարդ:

Մուշի հայերի զանգվածային կոտորածը սկսվել է 1915 թ. հուլիսի 10-ին: Քաղաքի և շրջակայքի հայերի մեծ մասը սպանվել է, իսկ նրանք, ովքեր կարողացել են ողջ մնալ, բազմաթիվ տանջանքներ կրելով մազապուրծ փախել են տարբեր երկրներ: 1917-18 և 1927 թթ. մշեցի գաղթականների մի մասը բնակեցվել է Հայաստանի Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետության Հոկտեմբերյանի շրջանի Գետաշեն և Հոկտեմբերյան, Արագածի շրջանի Հնաբերդ և այլ գյուղերում:

Մուշում և շրջակայքում պահպանված հին կոթողները փաստում են, որ այս շրջանը Հայկական լեռնաշխարհի ամենահին բնակավայրերից մեկն է եղել: Այս շրջանում գտնվել են կիկլոպյան ամրոցների ավերակներ, Վանի հայկական թագավորության Մենուա Առաջին (ՔԱ 810–786) թագավորի արձանագրությունները և այլն: Քաղաքի արևելյան հատվածում գտնվող Մշո ամրոցը, որը շրջապատված է պարիսպներով և աշտարակներով, հաճախ է հանդիպվում 5-10-րդ դարերի աղբյուրներում: Ավանդազրույցի համաձայն` ամրոցը կառուցել է տվել Գայլ Վահան Մամիկոնյանը:

Քաղաքի արևմտյան հատվածում գտնվում են Մուշեղաբերդ, Հողաբերդիկ և Աստղաբերդ ամրոցների ավերակները: Մեզ են հասել 13-15-րդ դդ. Մուշում գրված մի քանի ձեռագրեր:

Մուշը մինչև 14-րդ դարը պատկանել է Սլկունի, այնուհետև Մամիկոնյան իշխաններին: Իսկ 8-րդ դարում անցել է Բագրատունիներին: 851-852 թթ. դարձել է արաբների դեմ մղվող ազգային ազատագրական պայքարի թատերաբեմ: 852 թ. ձմռանը Սուրբ Հովնանն ու նրա զինակիցները Սուրբ Փրկիչ եկեղեցում սպանել են արաբ զավթիչների հրամանատար Յուսուֆին:

Մուշը 16-րդ դարում գրավել են օսմանցիները: Զեյթունի դեպքերի ազդեցության տակ 1860 թ. Մուշը ևս ապստամբության դրոշ է պարզել:

Սուրբ Ծնունդի շաբաթը բոլոր տանտիկինները զբաղ կ'ըլլային տարբեր տեսակի ճաշեր, հացեղէններ եւ անուշեղէններ պատրաստելով: Անոնք կը շինէին "Գլօր"ը եւ ձէթով Բոկեղը (Ձիթոն բկիէղ), որոնք տակաւին կը պատրաստուին մինչեւ այսօր: 

Խթման գիշերը խումբ-խումբ կ'աւետէին, Քեսապի բոլոր գիւղերը շրջելով ու կ'երգէին "Այսօր տօնն է Ս. Ծննդեան", այժմ՝ երիտասարդներ ու պատանիներ կ'երգեն "Խորհուրդ մեծ եւ սքանչելի", իսկ աւետարանականները՝ "Լուռ գիշեր" եւ "Ծափ զարկ աշխարհ" երգերը: Ծնունդի օրը եկեղեցական արարողութենէն ետք մարդիկ զիրար կը շնորհաւորէին, ինչպէս նաեւ իրարու տուն կ'այցելէին:

Քեսապցիներ ընդհանրապէս Նոր Տարուայ գիշերուան համար կը պատրաստէին որսի խոռոված: 

Քեսապի մէջ, թէ՛ մարդիկ եւ թէ՛ կիներ ունէին կարգ մը արհեստներ եւ զբաղումներ: Կային դերձակներ (թարզա) ու սափրիչներ (պարպար), որոնք ունէին իրենց յատուկ խանութները: 

Նաեւ ատաղձագործներ (նաճար) եւ որմնադիրներ (Եափըճա): Կօշկակարները (Քուշկէօր) կը կարէին հողագործի համար պարզ կօշիկներ (սանտալ, չաքմա, իմենիկ՝ կիներու համար): 

Պղնձագործները կը շինէին տարբեր չափի պղինձէ ամաններ, պատառաքաղներ ու դգալներ: Կիներն ալ ունէին իրենց զբաղումը՝ իլիկով (քերմուն) թել քաշելը, ոչխարի բուրդէն թել կը քաշէին կարի եւ ասեղնագործութեան համար: Կը շինէին բուրդէ գուլպայ, մուճակ, վերարկու եւ բարձ:

Կրնանք յիշել գործածուած առարկաներէն խնոցի կուժը, ցախաւելը, քարէ սանտը (ցորեն ծեծելու համար), պաստեղ շինելու թիակ, սաճ՝ որուն վրայ հաց կ'եփուէր, կազով լապտեր, տախտակէ սնտուկ զգեստներու համար, կաւէ շինուած ամաններ՝ (Չանոգ, Քուփելիկ), որուն մէջ չորցուած ուտելիքներ ու պտուղներ կը դրուէր: 

Ջրադդումը՝ (Գըրնիէպ), որ ունէր երկար կոթ մը ու ձմերուկի մեծութեամբ գլուխ, կը չորցնէին ու կը պարպէին եւ կը գործածէին իբր շերեփ:

1900-ական թուականներէն սկսեալ, քեսապցին իր ապրուստը ճարելու համար զբաղած է երկրագործութեամբ. 

Ան ցանած է ցորեն (ալիւր ապահովելու), սիսեռ, գարի, չոր լուբիա. մշակած է խաղող (պաքմազ «րուպ», գինի, օղի, քացախ, չամիչ, պասդըղ պատրաստելու), տնկած է թուզի ծառ (թուզի անուշ պատրաստելու, եւ չորցած թուզ ձմեռը ուտելու), ինչպէս նաեւ թթենին, որ շերամաբուծութեան համար կարեւոր կերը եղած է:

Քեսապցին զբաղած է նաեւ դափնիի գործով:

խնձորի մշակումը սկսած է 1965 թուականէն ետք: Երբ շերամաբուծութիւնը հետզհետէ դադրեցաւ թթենին ալ ի՞նչ պիտի ընէին, զանոնք հանեցին եւ անոնց տեղ խնձորի ծառ տնկեցին:

Շերամաբուծութեան լաւագոյն եղանակը գարնան վերջն ու ամառուան սկիզբն է, երբ թթենիի տերեւները կը կանաչնան, որովհետեւ շերամի գլխաւոր կերը թթենիի տերեւներն են:

1900-ական թուականներէն ի վեր շերամաբուծութիւնը գոյութիւն ունէր քեսապի մէջ: Շերամը երբ խոզակի կը վերածուէր, Քեսապցիք խոզակէն ալ թել կը հանէին (մետաքս հիւսելու համար): Թելը երբ պատրաստուէր քաղաք կը ղրկուէր վաճառքի (Անտիոք եւ Լաթաքիա):

Սակայն ճարտարարուեստական յառաջդիմութեան եւ արուեստական մետաքս թելի ընդհանրացման հետեւանքով, պահանջքն ալ հետզհետէ նուազեցաւ: Պէտք եղած եկամուտը չձգելով, շերամաբուծութիւնն անհետացաւ 1960-ական թուականներուն:

Այդ ժամանակաշրջանին, թթենի ծառերն ալ խնամուած են վերոյիշեալ պատճառով. կ՛ըսուի թէ, այն տարիներուն երբ թթենին լաւ տերեւ չէ ունեցած, մինչեւ Օրտուէն թթենիի տերեւներ կը բերէին:

Շերամը կ՛ըլլայ խոզակ ապա «պիրսիմ», ա՛լ երբ պատրաստ կ՚ըլլայ թելը հանելու, յատուկ վարպետներ կային (Սուէտիայէն եկած), յատուկ գործիքով կը հանէին այդ թելը: Գործիքը Քեսապ կը պատրաստուէր Մատաթիա Կարպուշեանի նման արհեստաւորներու կողմէ, որ ճանչցուած էր ուսթա Մաթաթ անունով:

Պէտք է յիշել որ թել հանող վարպետները, փորձառութեան եւ ճաշակի տէր անձեր պէտք է ըլլային, որոնց կ՚օգնէին գիւղի զաւակները եւ սերունդէ սերունդ կը փոխանցէին այդ վարպետութիւնը:

Բաղադրիչներ.

մածուն- 250 գ,

թթվասեր – 50 գ,

չորացրած նանա,

աղ,

վարունգ – 1 հատ,

սխտոր – 1 պճեղ

Խորը թասի մեջ խառնել մածունն ու թթվասերը: Սխտորը գործիքով ճզմել, միացնել խառնուրդին: Վարունգը մանր կտրատել, խառնել մածնաբրդոշին, մի քիչ չոր նանա փշրել, աղ անել և խառնել: Մածնաբրդոշը լցնել ամանի մեջ, վրան կտրատած մաղադանոս շաղ տալ:

Բաղադրիչներ.

բլղուր – 3-4 բաժակ,

կիտրոն – 1-2 հատ,

լոլիկ – 3 հատ,

կանաչ սոխ – 1 փունջ,

մաղադանոս – 1 փունջ,

աղ, կարմիր աղացած պղպեղ,

բուսայուղ

Բլղուրը թրջել գոլ ջրով: Վրան աղ, պղպեղ ցանել: Եթե թարմ լոլիկ չկա, պահածոյացված մեկ բանկա լոլիկը տրորել, դարձնել միատարր զանգված, լցնել բլղուրի վրա: Եթե թարմ լոլիկ է, կեղևը հանել, տրորել, լցնել բլղուրի վրա, ավելացնել կիըրոնի քամած հյութը: Լոլիկի փոխարեն կարող եք տոմատի մածուկը ջրով բացել: 

Մաղադանոսը, կանաչ սոխը լվանալ, շատ մանր կտրատել: Լցնել բլղուրի վրա, բուսայուղ ավելացնել, խառնել: Մատուցել հազարի տերևների հետ:

Անհրաժեշտ մթերքներ` 1,5 կիլոգրամ կարագ կամ մարգարինgatae 3 բաժակ ալյուր 3 բաժակ գոլ ջուր 9 ձու 3 ճաշի գդալ քացախ 1 թեյի գդալ աղ 1 թեյի գդալ լիմոնի աղ 

Սկսում ենք ձուն հարելով, լավ հարելուց հետո ավելացնում ենք 3 բաժակ գոլ ջուր, քացախը , լիմոնի աղը, աղը և այնքան ալյուր որ ստացվի կպչուն խմոր: Լավ հունցել, բաժանել մասերի, պետք է ստացվի 15 հավասար գնդեր: Դնել սառը տեղ կամ սառնարան, վրան գցել խոնավ սրբիչ և պոլիեթիլենային տոպրակ գցել, այնպես փակել որ օդ չմտնի: Այնուհետև պետք է պատրաստենլ խմորի միջուկը, վերցնում ենք կարագը և փափկեցնում, ավելացնելով 3 բաժակ ալյուրը: Պետք ե ստացվի համասեո զանգված, այն նույնպես բաժանեք 15 հավասար մասերի: 

Խմորը 30 րոպե սաոը տեղ պահելուց հետո, սեղանին մի թեթև ալյուր շաղ տվեք ձեոքով թեթևակի բացեք ու մեջը տեղադրեք կարագե խյուսը,եզրերը ձեռքով հավագեք կպցրեք իրար , թեթեվակի ուղղեք դարձրեք քառակուսի: գաթա բ Որից հետո նորից շարեք տապակի վրա , վրան խոնավ սրբիչ և պոլիեթիլենային տոպրակ: Մոտ երեք ժամը մեկ գրտնակով բացեք և փակեք, երկու անգամ կրկնելուց հետո կարող էք թխել: 

Վերջին գործողությունը մինչ ջեռոց մտնելը խմորի երեսը պատել ձվի դեղնուցով: Թխել ջեռոցում 250-270 աստիճանի տակ մինչև կարմրելը: 

գաթա Խորիզ 6 կերակրի գդալ հալած յուղը քիչ տաքացնել, ավելացնել 2 բաժակ շաքարավազ,վանիլին ու խփել այնքան, մինչև որ զանգվածի գույնը սպիտակի, ապա ավելացնել ալյուրը դառնում է փխրուն շաղախ: Հիշեցնենք որ այս նույն խմորով կարող եք նաև պատրաստել նապոլեոն: Խմորները կարող եք պահել սառցե խցիկում և երբ հանեք թխելու վրաից հանել պոլիեթիլենային տոպրակը ,որպեսզի խմորը չխոնավանա:

Հայերը նախկինում ունեցել են Նավասարդ և Բարեկենդան` տարվա սկիզբ և տարվա վերջ տոները, սակայն դարերի ընթացքում փոփոխվել են դրանք և քանի որ դրանք այլևս չկան, նշում ենք ամանորը: Ամանորը նոր կյանքի սկիզբն է, հավատը լավ ապագայի նկատմամբ, նաև հայ կնոջ մեծարման, հարգանքի տոնն է: Ամանորը նաև ընտանիքի հավաքական երևույթն է: 

Ամեն տարի, մեր նախնիներն ամանորին «Ղափամա» էին պատրաստում և ընտանյոք ուտում այն: Կլոր դդումն աշխարհն է խորհրդանշում, իսկ միջի կորիզները՝ մարդիկ են: Կենաց ծառի հասկացությունը գալիս է մայրիշխանությունից, այն կնոջ պտղաբերությունն է:

Նկարչուհի Լուսիկ Ագուլեցի