ArmenianHandmade.com

Արենի գյուղը, որ հայտնի է իր գինեգործությամբ, գտնվում է Վայոց ձորի մարզում: Գյուղի պատմությունը սկսվում է մ.թ.ա. 3-րդ դարից: Այն հայտնի է գինու իր մեծ տեսականիով: Գյուղը Արփա գետի ափին է` ծովի մակարդակից 980 մետր բարձրության վրա:

Տեղանքի աշխարհագրական և կլիմայական պայմանները (ածխածնով հագեցած հող և առատ արևի լույս) նպաստել են խաղողագործության ու գինեգործության զարգացմանը: Արենիում աճում է խաղողի ավելի քան երկու տասնյակ տեսակ, որոնցից ամենաարժեքավորը հենց «Արենին» է: Տարեկան արտադրվում է ավելի քան 300 տոննա «Արենի» խաղող: Գյուղում կա գինու երկու գործարան և արժեքավոր գինիների մի քանի պահուստ:

Արենիի գինին իր յուրահատուկ և նուրբ բուրմունքով հայկական գինիների շարքում իր առանձնահատուկ տեղն է գրավում:

Ավանդաբար ամեն աշուն Արենիում գինու փառատոն է լինում, երբ բնակիչներին ու հյուրերին առիթ է ընծայվում համտեսելու շրջանում արտադրվող լավագույն գինիները: 

Փառատոնը բացվում է լավագույն գինեգործների շքերթով և շարունակվում բազմաթիվ այլ միջոցառումներով՝ գինու հանրային և մասնագիտական համտեսում, երկրի լավագույն ռեստորանների ավանդական ուտեստների ցուցահանդես, երաժշտություն, պար, խաղեր, թատերական ներկայացումներ և ծրագրեր՝ սիրված արվեստագետների մասնակցությամբ և մրցույթներ, օրինակ` «Հայաստանը քո աչքերով», «Գինու լավագույն պիտակ», «Լավագույն գինի արտադրող» և «Լավագույն տնական գինի»:

 Խորհրդային տարիներին, մասնավորապես՝ 1940-1985 թվականներին, Հայաստանում գինու արտադրությունն ինն անգամ աճեց: Արդեն 1980-ին երկիրն արտադրում էր միջինը 210 հազար տոննա խաղող, որից տարեկան մոտ 150 միլիոն լիտր գինի էր ստացվում: Գինու մեծ մասն արտահանվում էր Ռուսաստան: 

Այդ ժամանակ Հայաստանում գինի արտադրելու պետական մենաշնորհը պատկանում էր «Արարատ տրեստ» կազմակերպությանը: 

Խորհրդային Միության փլուզումից հետո գինու, օղու արտադրության մոտ 38 պետական գործարան սկսեց մասնավորեցման գործընթաց: «Արարատ տրեստը» երեք հազար տեսակի գինի ուներ, որոշները` մի քանի դար հնության: Գինին առաջ, ինչպես հիմա, պահվում է կաղնու տակառներում, սակայն շատ գյուղերում, որտեղ գինու արտադրություն կա, այն պահվում է կավե կճուճներում՝ կարասներում: 

Ըստ փորձագետների՝ հայկական կաղնին, շնորհիվ իր վարդագույն երանգի, գինուն հաղորդում է բնական վանիլինի, շոկոլադի և չրերի համ՝ նպաստելով գինու յուրահատուկ փունջի ստեղծմանը:

Հնագետների համոզմամբ՝ խաղողի աճեցումն ու գինու արտադրությունը սկիզբ են առել Հարավային Կովկասի հարուստ և բերրի հովիտներից: 

Հայաստանում գինի պատրաստելու ավանդույթը սկիզբ է առել դեռ անտիկ շրջանում: 

Խաղողագործությունն ու գինեգործությունը Հայաստանի տնտեսական գործունեության, թերևս, ամենահին ճյուղերից են: Հայաստանի գինեգործության մասին հիշատակում են նաև հույն պատմաբան Հերոդոտոսը և հույն աշխարհագրագետ, փիլիսոփա Ստրաբոնը: 

19-20-րդ դարերի հնագիտական պեղումները փաստում են, որ դեռ մ.թ.ա. 9-րդ դարում Հայաստանը համարվում էր գինու արտադրություն ունեցող պետություն: 1939թ. 7-րդ դարի Թեյշեբաինի ուրարտական բերդում (ներկայիս՝ Կարմիր բլուր) ռուս հնագետ Բորիս Պիոտրովսկիի ղեկավարությամբ իրականացված պեղումները բացահայտել են գինու պահեստ և մոտավորապես 500 կավե կճուճ: Գինու պահեստներ հայտնաբերվել են նաև Էրեբունի քաղաք-ամրոցում, որը կառուցվել է 2800 տարի առաջ: Սակայն հայկական գինեգործության վերաբերյալ ամենացնցող բացահայտումն արվեց 2010-ին, երբ հայ, ամերիկացի և իռլանդացի հնագետները Հայաստանի հարավում հայտնաբերեցին աշխարհում ամենահին՝ 6000 տարվա պատմություն ունեցող գինեգործարանը: Պեղումների ընթացքում հայտնաբերվեցին նաև խաղող ճմռելու գործիք, կավե կճուճ՝ շրջապատված խաղողի ողկույզներով ու չորացած խաղողի որթատունկերով, և նույնիսկ՝ գինի խմելու գավաթ: 

2011 թվականին հնէաբանները հայտարարեցին, որ Հայաստանում հայտնաբերվել է աշխարհի ամենահին գինեգործական հնձանը, որը թվագրված է մ.թ.ա. 4000 թ.: Այն գտնվում է Վայոց Ձորի մարզում, Արենի քարանձավային համալիրում և բաղկացած է խաղողը ճզմելու համար նախատեսված քարե ավազանից և քամված հեղուկի պահեստավորման տարողություններից: 

Շրջակայքում հայտնաբերվել են նաև խաղողի կորիզներ, մնացորդներ և տասնյակ չորացած վազեր: Գտնված կորիզները պատկանում են խաղողի Vitis Vinifera տեսակին, որն այսօր էլ օգտագործվում է գինու արտադրության մեջ: 

Մինչ այս բացահայտումները, գինեգործության հնագույն հետքերը համարվում էին Եգիպտոսում հայտնաբերված սարքավորումները, որոնք թվագրված են մ.թ.ա. 3100 թ.:

Հնագույն ժամանակներից մինչ օրս գյուղատնտեսությունը, և մասնավորապես` խաղողագործությունն ու գինեգործությունը, էական դեր են խաղացել Հայաստանի տնտեսության ձևավորման գործում և հայ ժողովրդի գոյատևման կարևոր միջոց են հանդիսացել, սակայն խորհրդային հասարակարգի փլուզումից հետո` գինեգործությունն անկում է ապրել և դեռևս չի վերականգնել իր դիրքերը:

Հայկ Կիսեբլյան

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ծայրագույն Պատրիարք և Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի օրհնությամբ մայիսի 27-ին Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնում մեկնարկած «Եկեղեցի և պետություն Կիլիկյան Հայաստանում (հայացք ներսից և դրսից)» միջազգային գիտաժողովը մայիսի 28-ին և 29-ին շարունակեց իր աշխատանքները:

Մայիսի 28-ի նիստերն ատենապետեցին Հայր Աթանաս Շառլ Ռենուն, պ.գ.թ., դոցենտ Էդուարդ Դանիելյանը, դոկտոր, պրոֆեսոր Փիթեր Քաուին և Հոգեշնորհ Տ. Շահե վարդապետ Անանյանը: 

Զեկույցներ ներկայացրին Մայր Աթոռի Թանգարանների և Արխիվի տնօրեն Արժանապատիվ Տ. Ասողիկ քահանա Կարապետյանը («Կիլիկյան շրջանի արտախուրակները Մայր Աթոռի թանգարաններում»), ԵՊՀ Հայ արվեստի պատմության և տեսության ամբիոնից Ինեսա Դանիելյանը («Մոմիկի նկարազարդած ձեռագրերի անվանաթերթերը և կիլիկյան գրքարվեստը»), ԱՄՆ Կալիֆորնիայի համալսարանի «Նարեկացի» հայագիտական ամբիոնից դոկտոր, պրոֆեսոր Փիտեր Քաուին («Ներսես Պալիանենցի “Մոլորութիւնք”-ի քննություն հայ քաղաքական գործիչների ու պապականության միջև զարգացող հարաբերությունների լույսի ներքո»), «Փարիզ Ա Պանթեոն-Սորբոն» համալսարանից դոկտոր, պրոֆեսոր Կլոդ Մութաֆյանը («Կիլիկյան Հայաստանի եւ Ֆրանսախոս Ասորիքի եկեղեցական փոխհարաբերությունները»), Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնից և ՀՀ ԳԱԱ Արևելագիտության ինստիտուտից պ.գ.դ. Ազատ Բոզոյանը («Կիլիկիայի Հայոց պետության արքունիքը և նրա փոխհարաբերությունները քրիստոնեական համայնքների հետ»), Մաշտոցի անվան Մատենադարանի գիտքարտուղար պ.գ.թ. Վահան Տեր-Ղևոնդյանը («Իբն Լևոն արքայատոհմը կամ Կիլիկիայի Լևոնյանները») և ՀՀ ԳԱԱ Արևելագիտության ինստիտուտից պ.գ.թ. Գագիկ Դանիելյանը («Հռոմկլայի հայրապետական աթոռի պատմության արաբական սկզբնաղբյուրները»):

Նույն օրը գիտաժողովի մասնակիցներն այցելեցին Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի թանգարաններ, ուր մասնավորապես ծանոթացան «Ալեք և Մարի Մանուկյան» Գանձատանը ցուցադրվող 13-րդ դարի կիլիկյան արտախուրակներին:

Մայիսի 29-ի նիստերը նախագահեցին պ.գ.թ. Վահան Տեր-Ղևոնդյանը, դոկտոր, պրոֆեսոր Կլոդ Մութաֆյանը և պ.գ.դ. Ազատ Բոզոյանը:

Գիտաժողովի վերջին օրը զեկույցներով հանդես եկան ՀՀ ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտից պ.գ.թ., դոցենտ Էդուարդ Դանիելյանը («Արցախի նշանակությունը Կիլիկիայի Հայկական թագավորության Արևելյան քաղաքականության մեջ ԺԳ. դարի 40-ական թթ.»), Մոսկվայից Սամվել Գրիգորյանը («Լևոնկլա Ա և Լևոնկլա Բ Կիլիկյան Հայաստանի ամրոցները»), Մայր Աթոռի Հրատարակչական և Պաշտոնական մամուլի բաժինների տնօրեն Տ. Շահե վարդապետ Անանյանը («Հայ-լատին եկեղեցական հարաբերությունները Վարդան Արևելցու նորահայտ երկի լույսի ներքո»), ԵՊՀ Հայ արվեստի պատմության և տեսության ամբիոնից արվեստագիտության թեկնածու, դոցենտ Սեյրանուշ Մանուկյանը («Ռումինահայերի` Մատենադարանին նվիրած № 9510 Ավետարանը»), ԵՊՀ Հայ արվեստի պատմության և տեսության ամբիոնից արվեստագիտության թեկնածու Սաթենիկ Չուգասզյանը («Մ. Մաշտոցի անվ. Մատենադարանի թիվ 9422 Ավետարանի մանրանկարների արվեստը»), ՀՊՄՀ-ից Լիանա Աղաբեկյանը («Աշխարհիկ և հոգևոր նվիրապետությունների փոխհարաբերությունները Կիլիկյան Հայաստանում հայոց թագավորության վերականգնման խնդրի շուրջ») և Մայր Աթոռի մատենադարանի տնօրեն Արժանապատիվ Տ. Արարատ քահանա Պողոսյանը («Հայրապետական Աթոռը Սսից Վաղարշապատ տեղափոխելու և նոր կաթողիկոս ընտրելու իրավական հիմքերն ըստ «Ազգապատում» և «Պատմութիւն Կաթողիկոսաց Կիլիկիո» աշխատությունների»):

Ըստ հայ դիցաբանության` հայոց ռազմի աստված Վահագնի և գեղեցկության աստվածուհի Աստղիկի հարսանիքին աստվածների հայր Արամազդը Աստղիկի ուսին լավաշ է դնում: Փեսա Վահագնի տուն գնալու ճանապարհին լավաշը ընկնում է հարս Աստղիկի ուսից: Արամազդը զայրանում է ու ասում. «Հացը գետին ձգողը չի կարող կին ու մայր դառնալ»:

Այսպես Վահագնն ու Աստղիկը երբէք չեն կարողանում ամուսնանալ և մնում են հավերժական սիրահարներ:

Այժմ ավանդական հարսանիքների ժամանակ, հարսի ուսին լավաշ դնելու դերակատարումը օջախի մեծ կնոջն է բաժին հասնում, մեծամասամբ տղայի մորը` կիսուր մայրիկին:

Եվ մինչ այսօր, հարսանիքի ժամանակ հայ հարսները զգույշ են քայլում, որպեսզի լավաշն իրենց ուսից չընկնի:

Լավաշը ոչ միայն կերակուր է, այլև պաշտամունքի նմանվող հարգանքի արժանի առարկա:

Հայկ Կիսեբլյան

Ըստ մի հին ավանդությն` հին Հայաստանում Արամ անունով մի արքա է եղել, որը կռվի ժամանակ գերի է ընկել ասորիների թագավոր Նոսորին: Ըստ նրա պայմանի` Արամ արքան պետք է 10 օր անոթի մնար, իսկ 11-րդ օրը նետաձգությամբ մրցեր իր հետ, եթե հաղթի, ազատ կարձակվի և յուրայինների մոտ կգնա արքայավայել ընծաներով: Հաջորդ օրը Արամ արքան պահանջեց, որ ասորաց սահմանի մոտ կանգնած հայկական բանակից բերեն իր ամենագեղեցիկ լանջապանակը: Հայերը գլխի ընկան, որ իրենց արքան ինչ-որ բան է ակնարկում, իսկ ասորիներն էլ չգիտեին, որ լանջապանակի մեջ նրբաթերթ հաց է դրված: Այն ժամանակ ոչ ոք չգիտեր լավաշի մասին, իսկ ասորի բանբերների մտքով չէր էլ անցնի, թե հայերը կարող են զրահի մեջ հաց թաքցնել: Արամը ստացավ իր զրահը, բայց ասաց, որ սա չի իր ամենագեղեցիկ լանջապանակը, պահանջեց մեկ ուրիշը, և ասորի բանբերները 9 օր շարունակ գնում-գալիս էին` առանց իմանալու, որ իրենց բերած լանջապանակներով ամեն օր մի նրբաթերթ հայկական հաց են հասցնում Արամ արքային:

11-րդ օրը Արամն ու Նոսորը մրցասպարեզ մտան: Նոսորին թվում էր, թե 10 օր սոված մնալով՝ Արամն ուժասպառ է եղել, սակայն հայոց արքան իրեն կայտառ էր զգում: Հայկական հացը նրան ուժ էր տվել, նա հաղթեց մրցության մեջ և տուն վերադարձավ պատվով: Վերադարձավ ու հրովարտակ արձակեց, որ այսուհետ Հայաստանում հաստ ու բազմաձև հացերի փոխարեն լավաշ թխեն: Այդ ժամանակներից ի վեր լավաշը դարձավ հայոց հացերի արքան:

Ըստ մեկ այլ ավանդության` մի հայ իշխան 20 օր բանտարկված է եղել և ոչինչ չպետք է ուտեր, որից հետո պիտի կռվեր առյուծի դեմ: Ամեն օր նրան այցելում էր իր թիկնապահը` գոտու արանքում գաղտնաբար բերելով թարմ լավաշ: Արդյունքը լինում է այն, որ իշխանը հաղթում է առյուծին: Սա վկայում է, որ լավաշը մեծ զորություն ունի հայոց համար և հայ օջախներում այն իբրև սրբազան նշխար է ընկալվում:

Կախարդական լավաշի խորհուրդը գալիս է դարերի խորքից՝ մեր պապիկների ու տատիկների խրատներից: Լավաշի համը պայմանավորված է դարեր շարունակ այս քարքարոտ հողից արդար վաստակով հաց քամելու դժվարության հետ, ինչպես ասում են` քարից հաց են քամել:

«Հեքիաթ Նաղաշ անունով տղայի և հացի մասին, որի անունն է լավաշ» հեքիաթի հիման վրա նկարահանված «Կախարդական լավաշ» մուլտֆիլմը մեզ սովորեցնում է, որ երջանկությունը աշխատանքի և հալալ քրտինքով վաստակածի մեջ է: 

Հեքիաթը պատմում է Նաղաշ անունով մի բարի տղայի մասին, ով ապրում էր լավաշ թխող իր մայրիկի հետ: Լավաշով է սնվում ու մեծանում նաև Նաղաշը: Բայց հայոց աշխարհում տղաները շուտ են մեծանում, մոռանում մանկական խաղերի մասին ու դառնում օգնական ծնողների համար: Նաղաշն էլ որոշում է գտնել իր «սրտի գործը» ու մոր թխած լավաշներից մեկը վերցնելով` ճանապարհ է ընկնում: Փորձությունների ու անհաջողությունների միջով անցնելով` Նաղաշը հասկանում է, որ երջանկություն կարելի է գտնել միայն հարազատ հողում:

Վերադառնում է տուն, մի լավաշաչափ հող է մաքրում քարերից, վարում է, ցանում, ջրում սեփական քրտինքով, և հողը նրան վարձահատույց է լինում ու առատ բերք պարգևում:

Լավաշ թխում են մինչև 1,5մ խորության և 80սմ տրամագծով թրծված, հողի մեջ թաղված հատուկ կավե գլանաձև հարմարությունում, որը կոչվում է թոնիր: 

Գետնափոր կավե թոնիրը (ջեռոց, ջերմամշակման գործիք) հայկական խոհանոցի առաջին գործիքներից է: 

Արտաշատ քաղաքի պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել է այդ ժամանակաշրջանի գետնափոր թոնիրը, ինչը ևս մեկ անգամ վկայում է, որ լավաշը զուտ հայկական հաց է: 

Հայաստանում լավաշ հացը հայտնի է մ.թ.ա 1-ին հազարամյակից, սակայն այն ոչ միայն հնագույն հացի տեսակ է, այլև աշխարհի ամենաերկարաժամկետ պահվող հացն է:

Ավանդական եղանակով պատրաստված իսկական լավաշի պահպանման ժամկետը` 1 տարի է:

Սովորական հացերը թխելուց հետո կարելի է օգտագործել շատ սուղ ժամկետում, իսկ պատրաստած լավաշը թխելուց հետո կարելի է երկար պահել և այն չի փչանա: 

Լավաշը կարելի է չորացնել և շատ երկար պահել, իսկ երբ թրջում են ջրով, այն կրկին թարմանում է: 

Լավաշը բոլոր տոնական սեղանների պարտադիր և գլխավոր զարդն է: Հայկական խոհանոցում կան ազգային ուտեստներ, որոնք ուտում են միայն լավաշով: 

Առանց լավաշի անհնար է վայելել ո՛չ պանրով բրդուճը, ո՛չ հայկական ավանդական խաշը, պանրխաշը և ո՛չ էլ անուշաբույր խորովածը:

Եվ ինչպես ռուս հայտնի գրող Անդրեյ Բիտովն է բնութագրել, «Լավաշը ուտելիք է, լավաշը պատառաքաղ է, լավաշը անձեռոցիկ է։ Հայերը լավաշն ուտում են, լավաշով միս են բռնում, լավաշով այն փաթաթում են»։

Հայկ Կիսեբլյան

Լավաշը հայերի հիմնական հացն է եղել, որը թխում էին միայն թոնիրում։ Այսօր արդեն կան լավաշ պատրաստելու հաստոցներ և այլ սարքավորումներ, որոնք լավաշ թխելու հնարավորություն են տալիս բոլորին և ամենուրեք, սակայն միևնույնն է` թոնրի էությունը, ինչպես նաև հացահատիկի աճեցման և մշակման մշակույթը, հուշում են որ հազարամյակներ առաջ այն միայն նստակյաց կյանք վարող և հարուստ կենցաղ ունեցաղ էթնիկ խմբին հատուկ հաց էր կարող լինել:

Լավաշն անալի սպիտակ հաց է, որը պատրաստվում է ցորենի ալյուրից, բարակ բլիթների տեսք ունեցող նուրբ, երկար, մինչև 70սմ օվալաձև հաց է, որը բնորոշ է միայն հայերին: 

Լավաշ թխելը հայ կանանց մենաշնորհն է: Եթե մի օր մասնակցեք մագաղաթի թերթեր հիշեցնող լավաշի թխման արարողությանը, կհամաձայնեք, որ այն հաց թխելու ամենահետաքրքիր ու ամենաբարդ արարողությունն է, ուստի ըստ ավանդության` լավաշը միայնակ չեն պատրաստում: Լավաշ թխում են հիմնականում ընտանիքի ավագ կանայք, երեքից հինգ հոգի, միաժամանակ, նախապես իրենց մեջ բաժանելով կատարվող գործողությունները:

Լավաշը առավելապես տարածված է Հայաստանում, Պարսկաստանում, Վրաստանում, Ադրբեջանում, Թուրքիայում և այլ կովկասյան ու արևելյան երկրներում։ 

Լավաշի խմորը բաղկացած է ալյուրից, գոլ ջրից, խաշից (թթխմորից) և աղից:

Լավաշ պատրաստելու համար, խմորը հունցում են ու դնում տաք տեղ` խմորման համար։ Խմորումն ավարտելուց հետո բաժանում են 300-400 գրամանոց գնդերի և գրտնակով բացում 3-4 մմ հաստության երկար և լայն թերթիկներով։
Լավաշ թխելիս, խմորի գունդը սկզբում գրտնակում են փայտե գրտնակով, հետո օդի մեջ, մի ձեռքից մյուսին գցելով, քաշում- ձգում- բացում են:
Գրտնակելուց և բացելուց հետո խմորը գցում են ձվաձև փափուկ բարձի վրա, որը կոչվում է ռաֆաթա կամ բադադ և խփում թոնրի տաք պատին: Հաշված րոպեներ հետո, նրբաթերթ լավաշը պատրաստ է:

Թոնրատնից դուրս չբերված թարմ լավաշը արբեցուցիչ բույր ունի։ 

Ըստ ավանդության` Առաջին թխված լավաը տալիս են պատահական անցորդի, տան հյուրին, կամ առաջին պատահած հարևանին:

Հայկ Կիսեբլյան